در سال‌های اخیر، چاقی کودکان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های سلامت عمومی مطرح شده و پژوهشگرها به دنبال عوامل تغذیه‌ای و سبک زندگی هستند که ممکن است در این زمینه نقش داشته باشند. یکی از محورهای بحث، ‌مصرف ‌لبنیات (شامل شیر، ماست، پنیر و سایر فرآورده‌های شیری) در کودکان و ارتباط آن با افزایش ریسک چاقی است. در این مقاله تلاش می‌شود ابتدا شواهد موجود درباره‌ی اثر لبنیات بر وزن و شاخص توده بدنی (BMI) کودکان را مرور کنیم، سپس به بررسی مضرات مصرف محصولات حیوانی بپردازیم و در ادامه مزایای منابع جایگزین گیاهی را مطرح نماییم. در نهایت، نتیجه‌گیری با تأکید بر شرایط خاص و نیاز به برنامه‌ریزی تغذیه‌ای صحیح ارائه خواهد شد.

بررسی شواهد: مصرف لبنیات و چاقی کودکان

در ابتدا ممکن است این پرسش مطرح شود که آیا مصرف لبنیات، به‌ویژه شیر، باعث افزایش ریسک چاقی در کودکان می‌شود یا خیر؟ پاسخ به این سؤال پیچیده است، چرا که شواهد موجود کاملاً قطعی نیستند و با نتایج متفاوتی مواجهیم.

۱. شواهدی که رابطه مثبت (افزایشی) را نشان می‌دهند

برخی مطالعات طولی نشان داده‌اند که مصرف شیر یا لبنیات ممکن است با افزایش خطر اضافه وزن یا چاقی همراه باشد. به‌عنوان مثال، مرور نظام‌مند اخیر نشان داد که در مطالعات پی‌گیری، «مصرف کل لبنیات» در کودکان و نوجوانان با شیوع بالاتر اضافه‌وزن/چاقی همراه بوده است (نسبت OR = 1.13؛ ۹۵٪ فواصل اطمینان: ۱.۰۱‑۱.۲۶) برای مطالعه‌های مقطعی، و RR = ۱.۱۷ (۱.۰۱‑۱.۳۵) برای مطالعه‌های پی‌گیری­شده. PubMed+2Durham Research Online+2
این یافته‌ها نشان می‌دهند که در برخی شرایط، مصرف بیشتر لبنیات ممکن است با افزایش ریسک اضافه وزن همراه باشد.

۲. شواهدی که ارتباط کاهشی یا خنثی را نشان می‌دهند

در مقابل، پژوهش‌های دیگری نتایج متفاوتی داشتند:
‑ مرور نظام‌مند و ماکرو ‑ تحلیل نشان داد که در کودکان، مصرف شیر و سایر لبنیات «رابطه‌ای مثبت» با افزایش چاقی ندارد، بلکه اغلب رابطه خنثی یا حتی کاهشی دیده شده است. PMC+1
‑ به‌عنوان مثال، در مطالعه‌ای با ۴۶,۰۱۱ کودک و نوجوان، آن‌هایی که بیشتر لبنیات مصرف کرده بودند ۳۸٪ کمتر احتمال داشت که دچار اضافه‌وزن یا چاقی شوند (OR = 0.62; 95% CI: 0.49‑۰.۸۰). PubMed
‑ همچنین، گزارش کمیته راهنمای تغذیه آمریکا – بررسی سیستماتیک «مصرف شیر و جایگزین‌ها در رشد، ترکیب بدن، و ریسک چاقی» نشان داد که برای کودکان خردسال، مصرف شیر ممکن است با رشد و ترکیب بدن بهتر همراه باشد؛ ولی برای کودکان بزرگ‌تر و نوجوانان نمی‌توان نتیجهٔ قاطع گرفت. nesr.usda.gov+1

۳. تحلیل ترکیبی

با نگاهی کلی، می‌توان گفت:

• شواهد قطعی حاکی از آن نیست که لبنیات به‌طور قاطع عامل افزایش چاقی در کودکان باشند، بلکه نتایج متفاوت هستند.
• در برخی مطالعات، افزایش مصرف لبنیات با کاهش چربی بدن یا کاهش ریسک اضافه‌وزن همراه بوده است. در برخی دیگر، رابطه‌ای خنثی یا حتی مثبت دیده شده است.
• تفاوت‌ها ممکن است از لحاظ نوع محصول لبنی، مقدار مصرف، ترکیب رژیم غذایی کلی، سطح فعالیت بدنی، یا متغیرهای مخدوش‌کننده مانند مصرف نوشیدنی‌های شیرین یا ژنتیک ناشی شود.

۴. دلایل احتمالی پیچیدگی رابطه

چند نکته قابل توجه است:

• ممکن است کودکانی که وزن کمتری دارند، لبنیات بیشتری مصرف کنند یا بالعکس (اثر معکوس).
• ترکیب رژیم غذایی اهمیت دارد؛ مصرف لبنیات در کنار رژیمی سالم و فعالیت بدنی می‌تواند متفاوت باشد نسبت به زمانی که رژیم پرکالری همراه با نوشیدنی‌های شیرین دارد.

نتیجه شواهد

با توجه به آنچه گفته شد، نمی‌توان با اطمینان گفت که مصرف لبنیات عامل افزایش ریسک چاقی در کودکان است، بلکه رابطه پیچیده و وابسته به شرایط است. بنابراین، مانند بسیاری از موضوعات تغذیه‌ای، «مقدار، نوع، کیفیت و الگوی کلی رژیم» اهمیت دارد.

مضرات مصرف محصولات حیوانی

در این بخش به بررسی مختصری می‌پردازم از آنچه می‌توان به‌عنوان مضرات مصرف محصولات حیوانی – از جمله لبنیات و سایر محصولات – مطرح کرد:

1. کالری اضافی و چربی اشباع
   بهره‌گیری از محصولات حیوانی یا لبنیات منجر به مصرف کالری و چربی اشباع بیشتر شود که در کنار کمبود فعالیت بدنی، می‌تواند به اضافه‌وزن یا چاقی کمک کند.
2. افزایش چربی شکمی و ریسک متابولیک
   برخی داده‌ها نشان می‌دهند که رژیم‌های حیوان‌محور همراه با چربی اشباع بالا و فیبر کم، ممکن است میکروبیوم روده را به‌نحوی تحت تأثیر قرار دهند که ذخیره چربی افزایش یابد.
3. کاهش تنوع غذایی گیاهی و فیبر
   اگر مصرف محصولات حیوانی جایگزین مصرف میوه‌ها، سبزیجات، حبوبات و غلات کامل شود، احتمال دارد میزان فیبر، میکروبیوتای سالم، و دریافت آنتی‌اکسیدان‌ها کاهش یابد، که همه اینها می‌توانند در کنترل وزن نقش داشته باشند.
4. تأثیر محیطی و اقتصادی
   مصرف محصولات حیوانی بار زیست‌محیطی، مصرف آب، تولید گازهای گلخانه‌ای و منابع را افزایش می‌دهد؛ از دیدگاه تغذیه‌ای، تشویق به تنوع بیش‌تر منابع غذایی می‌تواند هم سلامت انسان و هم سلامت سیاره را بهبود بخشد.

بنابراین، اگرچه مصرف محصولات حیوانی از لحاظ تأمین پروتئین و برخی ریزمغذی‌ها اهمیت دارد، اما مصرف نامناسب یا بی‌رویه آن می‌تواند منجر به پیامدهای منفی برای وزن و سلامت کودکان شود.

مزایای منابع جایگزین گیاهی

حال بیایید نگاهی بیندازیم به فواید بالقوه منابع گیاهی (غذاهای گیاهی، حبوبات، مغزها، دانه‌ها، غلات کامل) به‌عنوان ‌جایگزین یا مکمل مصرف حیوانی در کودکان:

1. افزایش فیبر غذایی و بهبود میکروبیوم روده
   منابع گیاهی معمولاً حاوی فیبر بیشتر، پلی‌فنول‌ها و ترکیبات گیاهی فعال‌تر هستند که می‌توانند احساس سیری را بهبود دهند، قند خون پس از غذا را کنترل کنند و به بهبود میکروبیوم روده کمک کنند. در کودکان، مطالعه‌ای نشان داد که «شاخص رژیم غذایی گیاهی سالم» (hPDI) با درصد چربی بدن پایین‌تر همراه بوده است. PubMed+1
2. کاهش ریسک اضافه‌وزن
   مطالعه‌ای در یونان نشان داد که پروتئین گیاهی، نه پروتئین حیوانی، به‌طور معناداری با کاهش احتمال اضافه وزن در کودکان همراه بود. PubMed
3. تنوع بیشتر غذایی و دریافت ریزمغذی‌ها
   رژیم‌های گیاهی اگر خوب طراحی شوند، می‌توانند حاوی میوه‌ها، سبزیجات، حبوبات، مغزها، دانه‌ها و غلات کامل باشند که همه اینها علاوه بر فیبر، مواد معدنی، ویتامین‌ها و آنتی‌اکسیدان‌ها را تأمین می‌کنند. به‌عنوان مثال، مرور نظام‌مند «مصرف رژیم‌های گیاهی در کودکان» نشان داده است که از نظر وزن کودکان گیاهی وزن سالم‌تری دارند. MDPI
4. پایداری محیطی و اقتصادی
   تحول به سمت بیشتر منابع گیاهی می‌تواند ضمن ارتقای سلامت، به کاهش بار زیست‌محیطی رژیم غذایی کودکان نیز کمک کند و هزینه‌های مرتبط با غذا را کاهش دهد.

نکات مهم در استفاده از رژیم‌های گیاهی

با این حال، لازم است به نکاتی توجه شود:

• برنامه‌ریزی تغذیه‌ای مهم است؛ کودکان در حال رشد نیاز بیشتری به برخی ریزمغذی‌ها مانند ویتامین B12، آهن، زینک، کلسیم، و امگا‑۳ دارند. MDPI+1
• جایگزین‌های گیاهی بایستی غنی‌شده یا متنوع باشند؛ مثلاً شیرهای گیاهی بدون تقویت ممکن است کلسیم، ویتامین D یا پروتئین کافی نداشته باشند. The Times
• مفهوم «رژیم گیاهی سالم» مهم است: صرف گیاه‌خوری به‌تنهایی کافی نیست، بلکه انتخاب صحیح غذاهای گیاهی، تنوع و ترکیب کلی آن مهم است.

نتیجه‌گیری و توصیه‌ها

توصیه‌های عملی برای والدین و مراقبان

• به جای «حذف کلی» لبنیات، می‌توان روی کیفیت، میزان و تنوع آن تمرکز کرد: انتخاب لبنیات کم‌قند، پرهیز از نوشیدنی‌های شیرین‌شده با طعم و کنترل اندازه سرویش.
• مصرف منابع گیاهی با کیفیت را افزایش دهید: حبوبات، مغزها، دانه‌ها، سبزیجات رنگی، میوه‌ها و غلات کامل را در وعده‌ها بگنجانید.
• فعالیت بدنی منظم و خواب کافی را برای کودکان فراموش نکنید؛ رژیم به‌تنهایی کافی نیست.
• اگر به سمت رژیم گیاهی یا کاهش مصرف محصولات حیوانی در کودکان می‌روید، حتماً با متخصص تغذیه مشورت کنید تا نیازهای رشد، پروتئینی، و ریزمغذی‌ها تأمین شود.
• توجه خاص به گروه‌های حساس: کودکان با فعالیت بالا، در حال بلوغ، یا دارای شرایط پزشکی ممکن است نیاز خاص‌تری داشته باشند.

منابع

1. Dougkas A., Barr S., Reddy S., Summerbell C. D. “A critical review of the role of milk and other dairy products in the development of obesity in children and adolescents.” Nutr Res Rev. 2018;32(1):106–۱۲۷. PMC
2. Garrido‑Miguel M., Cavero‑Redondo I., Álvarez‑Bueno C., et al. “Total dairy consumption in relation to overweight and obesity in children and adolescents: A systematic review and meta‑analysis.” Obesity Reviews. 2021. PubMed
3. USDA Nutrition Evidence Systematic Review. “What is the relationship between dairy milk and milk alternative consumption and growth, body composition, and risk of obesity?” ۲۰۲۴. nesr.usda.gov+1
4. Nutrients. “Associations between Dairy Intake, Body Composition, and Cardiometabolic Risk Factors in Spanish Schoolchildren: The Cuenca Study.” ۲۰۱۹;۱۱(۱۲):۲۹۴۰. MDPI
5. MDPI. “Nutrient Intake and Status in Children and Adolescents Consuming Plant‑Based Diets Compared to Meat‑Eaters: A Systematic Review.” ۲۰۲۳;۱۵(۲۰):۴۳۴۱. MDPI
6. Frontiers in Nutrition. “Plant‑based diets and body composition in Chinese omnivorous children aged 6–۹ years old: A cross‑sectional study.” ۲۰۲۲. Frontiers
7. Public Health Nutrition. “Protein Intake, Source and Effect on Children’s Weight Status: An Epidemiological Study in Greece.” (۲۰۲۴) PubMed

برای مطالعه بیشتر

Factory Farming: Cruelty for Humans, Animals and the Planet

Animals

Environment

Humans

Take Action

https://www.linkedin.com/company/Vegland/

https://virgool.io/VegLand

Building a Kinder World for Animals, Humans, and the Planet

همه چیز درباره گیاهخواری: برای کسانی که به زمین، حیوانات، تندرستی و انسانیت اهمیت می دهند.

https://www.instagram.com/mehravamag/