مقدمه

با بالا رفتن سن، بدن سالمندان به تغییرات متعددی دچار می‌شود: عضله‌ها تحلیل می‌روند، ظرفیت التیام کاهش می‌یابد، سیستم ایمنی ضعیف‌تر می‌شود، متابولیسم دچار اختلال می‌گردد و خطر بیماری‌های مزمن بیشتر می‌شود. تغذیه یکی از عوامل کلیدی است که می‌تواند روند سالخوردگی سالم یا ناسالم را تعیین کند. در این میان مصرف لبنیات — به‌خصوص شیر پرچرب — برای بسیاری از سالمندان به عنوان منبع پروتئین، کلسیم و ویتامین‌ها مطرح است. اما آیا مصرف شیر پاستوریزه پرچرب در سالمندان بی‌خطر است؟ آیا مضراتی دارد؟ آیا بهتر است به سمت جایگزین‌های سالم رفت؟ در این مقاله تلاش می‌کنم با نگاهی واقعی و متعادل به این پرسش‌ها پاسخ دهم.

نکته مهم این است که منظور ما از “شیر پاستوریزه پرچرب” شیری است که نسبت چربی آن بالا باشد (معمولاً حدود ۳ تا ۴ درصد یا بیشتر) و پاستوریزه شده باشد (یعنی حاوی میکروب‌های بیماری‌زا نباشد). اما حتی در این حالت هم خطرهای بالقوه‌ای برای سالمندان وجود دارد که باید آنها را شناخت و بررسی کرد.

بخش اول: چرا ممکن است شیر پرچرب برای سالمندان مضراتی داشته باشد؟

در این بخش نکات مختلف را بررسی می‌کنم:

۱. چربی اشباع و سلامت قلب

یکی از مهم‌ترین نگرانی‌ها درباره شیر پرچرب، میزان چربی اشباع (saturated fat) آن است. چربی اشباع می‌تواند کلسترول «بد» LDL را افزایش دهد و به تصلب شرایین و بیماری‌های قلبی منجر گردد. برخی منابع تأکید دارند که لبنیات یکی از منابع عمده چربی اشباع در رژیم غذایی است. Physicians Committee

برای سالمندان که ممکن است مشکلات عروقی یا فشار خون بالا داشته باشند، افزایش مصرف چربی اشباع می‌تواند خطر سکته قلبی یا مغزی را افزایش دهد. اگر مصرف شیر پرچرب در قالب کل رژیم غذایی متوازن کنترل نشود، ممکن است بار چربی اشباع ایجاد کند که برای عروق خطرناک است.

البته باید گفت که شواهد کامل و قطعی نیستند؛ برخی مطالعات نشان داده‌اند که مصرف لبنیات به خصوص نوع کم‌چرب آن ربط مستقیمی با افزایش بیماری قلبی ندارد. PMC+1 اما وقتی شیر پرچرب باشد و به مقدار زیاد مصرف شود، احتمال خطر افزایش می‌یابد.

۲. افزایش بار کالری و چاقی

شیر پرچرب کالری بیشتری نسبت به شیر کم‌چرب دارد. اگر فرد سالمند فعالیت بدنی زیادی نداشته باشد، این کالری اضافی می‌تواند منجر به افزایش وزن و چاقی شود. چاقی در سالمندان خطر بیماری‌های متابولیکی مانند دیابت، فشار خون، کبد چرب، و حتی التهاب مزمن را افزایش می‌دهد.

به ویژه اینکه با بالا رفتن سن، متابولیسم پایه کاهش می‌یابد؛ بنابراین اضافه کردن کالری بدون مصرف بیشتر انرژی می‌تواند خطرناک شود.

۳. ریسک بیماری التهابی و اکسیداتیو

چربی‌های موجود در شیر پرچرب ممکن است به افزایش فرآیندهای التهابی در بدن کمک کنند، خصوصاً اگر رژیم سالمند حاوی سایر چربی‌های ناسالم نیز باشد. التهاب مزمن یکی از عوامل زمینه‌ساز بیماری‌های قلبی، آرتروز، بیماری‌های عصبی و پیری زودرس است.

همچنین در بعضی مطالعات ارتباط بین چربی اشباع و استرس اکسیداتیو بررسی شده است که در سنین بالا می‌تواند بار مضاعفی بر سیستم دفاع آنتی‌اکسیدانی بدن وارد کند.

۴. محدودیت‌های گوارشی و عدم تحمل لاکتوز

با افزایش سن، ترشح آنزیم لاکتاز (که مسئول هضم لاکتوز یا قند شیر است) در بسیاری از افراد کاهش می‌یابد. این امر می‌تواند منجر به علائمی مانند نفخ، گاز، اسهال یا ناراحتی شکمی پس از مصرف شیر شود. این موضوع در سالمندان بسیار شایع‌تر است. Senior Stride+1

اگر سالمند پس از مصرف شیر دچار علائم گوارشی شود، کیفیت زندگی او کاهش می‌یابد و ممکن است از مصرف لبنیات حرفه‌ای دریغ کند، که در این صورت ممکن است کمبود مواد مغذی رخ دهد اگر جایگزین مناسب در نظر گرفته نشود.

۵. تأثیر بر کلیه و بار سدیمی

در افراد مسن، عملکرد کلیه‌ها ممکن است کاهش یابد. مصرف پروتئین حیوانی یا مصرف زیاد مواد معدنی همراه شیر می‌تواند فشار بیشتری بر کلیه وارد کند. همچنین اگر شیر پرچرب همراه با نمک یا فرآورده‌هایی با سدیم مصرف شود، بار کلی بر کلیه‌ها افزایش می‌یابد.

۶. بیماری‌های همراه و تعاملات

در سالمندان اغلب بیماری‌های مزمن مانند فشار خون، دیابت، بیماری‌های قلبی، چربی خون و نارسایی کلیه دیده می‌شود. شیر پرچرب ممکن است با داروها تداخل داشته باشد یا وضعیت بیماری را تشدید کند (مثلاً در بیماری قلبی با مصرف بیشتر چربی اشباع). بنابراین باید با احتیاط بیشتری مصرف شود.

۷. بررسی شواهد پژوهشی درباره لبنیات و پیری شکننده

مطالعه‌ای در «Specific dairy foods and risk of frailty in older women» نشان داد که مصرف شیر یا ماست به طور کلی ارتباط معناداری با کاهش خطر «پیری شکننده» (frailty) ندارد، ولی مصرف پنیر ممکن است ریسک آن را افزایش دهد. PMC+1

در عوض، جایگزین کردن لبنیات با غلات کامل، مغزها یا حبوبات منجر به کاهش ریسک پیری شکننده شده است. PMC

همچنین در مطالعه‌ای دیگر، مصرف لبنیات کم‌چرب با کاهش ریسک پیری شکننده ارتباط نشان داده است. PubMed+1

این نکته اهمیت دارد که نوع لبنیات (کم‌چرب یا پرچرب) در نتایج خیلی تأثیرگذار است، و مصرف زیاد محصولات پرچرب ممکن است اثر منفی بیشتری داشته باشد.

۸. ارتباط احتمالی با بعضی سرطان‌ها

برخی مطالعات نشان داده‌اند که مصرف لبنیات ممکن است ریسک ابتلا به برخی سرطان‌ها را افزایش دهد. برای مثال، دانشگاه آکسفورد در گزارشی گفته است که مصرف منظم لبنیات با افزایش ریسک سرطان کبد و پستان مرتبط بوده است. University of Oxford

البته این ارتباط‌ها پیچیده‌اند و عوامل متعددی (ژنتیک، سبک زندگی، رژیم غذایی کلی) در آنها دخیلند، اما برای سالمندان که ریسک کلی سرطان به علت سن بالا بیشتر است، باید این نکات مدنظر قرار گیرد.

بخش دوم: آسیب‌های بیشتر محصولات حیوانی در سالمندان

محصولات لبنی تنها یکی از دسته محصولات حیوانی هستند. در این بخش به مضرات عمومی مصرف زیاد محصولات حیوانی در سالمندان می‌پردازم:

۱. چربی اشباع و چربی پنهان حیوانی

گوشت قرمز، محصولات لبنی پرچرب، کره، پنیرهای پرچرب همگی منابع چربی اشباع هستند. مصرف زیاد این منابع می‌تواند همان مشکلاتی را که درباره شیر پرچرب گفتیم برای قلب، عروق، التهاب مزمن و چربی خون ایجاد کند.

۲. کلسترول

محصولات حیوانی اغلب حاوی کلسترول هستند، که می‌تواند کلسترول خون را افزایش دهد یا به همراه چربی اشباع آسیب‌رسان باشد. این موضوع برای سالمندان که ممکن است از قبل دچار افزایش چربی خون باشند اهمیت بیشتری دارد.

۳. بار اسیدی بر بدن

مصرف پروتئین حیوانی ممکن است منجر به بار اسیدی در بدن شود (به ویژه در افرادی که کلیه‌ها ضعیف‌تر هستند). بدن برای مقابله با این اسیدها مجبور است کلسیم و دیگر بازها را از ذخایر استخوانی خود مصرف کند، که ممکن است در طولانی‌مدت به کاهش تراکم استخوان کمک کند.

۴. ریسک بیماری‌های مزمن

مصرف گوشت قرمز و فرآورده‌های حیوانی با ریسک بالاتر بیماری قلبی، دیابت نوع ۲، فشار خون بالا و سرطان مرتبط شناخته شده است. این خطرات در سالمندان که مستعدتر هستند، تشدید می‌شوند.

۵. التهاب و استرس اکسیداتیو

پروتئین حیوانی و چربی‌های موجود در آن می‌توانند مسیرهای التهابی را تحریک کنند، به ویژه اگر رژیم شامل مقادیر زیاد گوشت فرآوری‌شده، چربی‌های اشباع و فرآورده‌های حاوی چربی بالا باشد.

۶. تأثیر محیطی و اجتماعی

هرچند این نکته به سلامت فردی مستقیماً برنمی‌گردد، اما مصرف محصولات حیوانی پیامدهای زیست‌محیطی و اخلاقی دارد که می‌تواند بر سلامت کلی جامعه تأثیر بگذارد. (مثلاً مصرف گوشت و لبنیات بار مصرف منابع آبی، گازهای گلخانه‌ای و آلودگی را افزایش می‌دهد) Our World in Data+1

با توجه به این معایب، به ویژه در سالمندان، توجه به جایگزین‌های کمتر مضر یا بهینه‌تر ضروری است.

بخش سوم: مزایای جایگزین‌های گیاهی (شیر گیاهی و منابع گیاهی دیگر)

در این بخش به مزایای اینکه سالمندان به جای شیر پرچرب به گزینه‌های گیاهی رجوع کنند، می‌پردازم:

۱. کاهش چربی اشباع و کلسترول

شیرهای گیاهی (سویا، بادام، جودوسر، برنج، کنف و غیره) تقریباً یا کاملاً فاقد چربی اشباع و کلسترول هستند. این ویژگی باعث می‌شود که جایگزینی شیر حیوانی با شیر گیاهی چربی اشباع دریافتی را کاهش دهد و بار بر قلب و عروق کمتر باشد.

۲. لذت تنوع و متناسب‌سازی

جایگزین‌های گیاهی طیف گسترده‌ای دارند (شیر سویا، شیر بادام، شیر جو، شیر کنف، شیر نخود، شیر برنج و غیره) که هر کدام با افزودن مواد مغذی غنی‌سازی شده‌اند. این تنوع امکان انتخاب بر اساس مزه، نیازهای تغذیه‌ای و تحمل فرد را فراهم می‌کند. IFT+2Frontiers+2

۳. تأمین پروتئین مناسب (به‌شرط غنی‌سازی)

شیر سویا، به خصوص وقتی غنی‌سازی شده باشد، یکی از جایگزین‌های گیاهی برجسته است؛ زیرا تقریباً پروتئین مشابه شیر حیوانی دارد و مراجع تغذیه‌ای آن را به عنوان یکی از گزینه‌های جایگزین معتبر معرفی کرده‌اند. PMC+2MDPI+2

مطالعه‌ای نشان داده است که جایگزینی شیر گاو با شیر سویا ممکن است اثرات مطلوبی بر شاخص‌های متابولیک قلبی داشته باشد. PMC

با این حال، باید دقت کرد که شیرهای گیاهی معمولی ممکن است پروتئین پایین‌تری داشته باشند، مگر اینکه غنی‌سازی شده باشند.

۴. تأمین کلسیم، ویتامین D و دیگر ریزمغذی‌ها

در بسیاری از کشورها، شیرهای گیاهی با کلسیم، ویتامین D، ویتامین B12 و ید غنی می‌شوند تا بتوانند تقریباً جای شیر گاو را بگیرند. به عنوان مثال، جایگزین‌های گیاهی غنی‌شده ممکن است کلسیم قابل جذب به اندازه شیر حیوانی داشته باشند. MDPI+3PMC+3UVA School of Medicine+3

یکی از بررسی‌ها نشان داده است که مصرف شیر سویا یا جو به جای شیر گاو باعث کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای رژیم غذایی می‌شود، در حالی که میزان کلسیم کل و ویتامین D دریافتی افزایش پیدا می‌کند. MDPI

البته کیفیت جذب و فرم ترکیبات کلسیم و ویتامین‌ها در جایگزین‌های گیاهی ممکن است تفاوت داشته باشد، پس باید به برچسب محصولات و غنی‌سازی آنها توجه کرد.

۵. تأثیر کمتر بر بار کلی کالری

بسیاری از شیرهای گیاهی، اگر شیرین‌نشده باشند، کالری کمتری نسبت به شیر پرچرب دارند. این موضوع می‌تواند به کنترل وزن در سالمندان کمک کند.

۶. بهبود گوارش و تحریک به تنوع غذایی

شیرهای گیاهی فاقد لاکتوز هستند، لذا برای کسانی که دچار مشکل در هضم لاکتوز هستند مناسب‌اند. این سبب می‌شود سالمندان بتوانند بدون ناراحتی گوارشی مواد مغذی لازم را از جایگزین گیاهی تأمین کنند.

همچنین جایگزین‌های گیاهی ممکن است فیبر نیز داشته باشند، که به تحرک روده و سلامت گوارش کمک می‌کند، چیزی که در سالمندان اهمیت بسیار دارد.

۷. کاهش التهاب و بار اکسیداتیو

چون جایگزین‌های گیاهی معمولاً فاقد چربی اشباع و ترکیبات پروالتهابی محصولات حیوانی‌اند، ممکن است التهاب سیستمیک را کاهش دهند و فشار اکسیداتیو کمتری بر بدن وارد کنند.

۸. شواهد پژوهشی درباره تأثیرات جایگزینی

مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۴ نشان داده است که جایگزین کردن شیر گاو با شیر سویا تأثیری مثبت بر برخی شاخص‌های متابولیک قلبی دارد. PMC

همچنین در مرور بررسی‌ای از نوشیدنی‌های گیاهی گزارش شده است که استفاده از این جایگزین‌ها در برنامه غذایی ممکن است به بهبود سلامت و کاهش اثرات منفی مصرف لبنیات کمک کند. MDPI

در بررسی جامع‌تری در مقاله‌ای با عنوان “Plant-Based Dairy Alternatives Contribute to a Healthy and Sustainable Diet” آمده است که جایگزین‌های گیاهی، نه تنها از نظر تغذیه‌ای قابل قبول‌اند (در صورت غنی‌سازی مناسب)، بلکه تأثیرات زیست‌محیطی کمتری نیز دارند. MDPI

همچنین در متنی در Frontiers in Food Science and Technology پیرامون شیرهای گیاهی آمده است که این محصولات می‌توانند منبع خوبی از پروتئین، کلسیم، ویتامین‌ها و فیبر باشند، اگر طراحی و غنی‌سازی خوب انجام شود. Frontiers

نتیجه‌گیری

در جمع‌بندی نهایی، می‌توان گفت مصرف شیر پرچرب در سالمندان باید با احتیاط و در نظر گرفتن شرایط فردی انجام شود. چربی اشباع بالا، احتمال افزایش کلسترول، خطرات گوارشی و تأثیر منفی بر سلامت قلب از جمله مواردی است که توجه به آن ضروری است. از سوی دیگر، جایگزین‌های گیاهی مانند شیر سویا، شیر بادام یا شیر جو می‌توانند ضمن تأمین نیازهای تغذیه‌ای، بار چربی اشباع و التهاب را کاهش دهند. این جایگزینی نه تنها به سلامت جسمی کمک می‌کند بلکه گامی در جهت پایداری زیست‌محیطی نیز محسوب می‌شود.

فهرست منابع

1. Physicians Committee for Responsible Medicine (PCRM). Health Concerns About Dairy Products.
   https://www.pcrm.org/good-nutrition/nutrition-information/health-concerns-about-dairy
2. Schwingshackl, L., et al. (2016). Dairy products and cardiovascular disease risk: A systematic review and meta-analysis. Nutrition, Metabolism and Cardiovascular Diseases. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4703621 
3. Senior Stride Home Care. Should Seniors Eat Dairy Products?
   https://seniorstridehomecare.com/should-seniors-eat-dairy-products
4. García-Esquinas, E., et al. (2023). Specific dairy foods and risk of frailty in older women. American Journal of Clinical Nutrition.
   https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10905813
5. Oxford University. (2022). Dairy products linked to increased risk of cancer.
   https://www.ox.ac.uk/news/2022-05-06-dairy-products-linked-increased-risk-cancer
6. Sandhu, A.K., et al. (2015). Dairy intake and risk of frailty. Journal of Nutrition, Health & Aging.
   https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26311353
7. Our World in Data. Environmental impact of different milks.
   https://ourworldindata.org/environmental-impact-milks
8. Institute of Food Technologists (IFT). Dairy Alternatives: Nutritional and Functional Considerations.
   https://www.ift.org/news-and-publications/blog/2019/december/dairy-alternatives
9. Rizzo, G., et al. (2024). Effects of replacing cow’s milk with soy milk on metabolic and cardiovascular health: A review. Nutrients.
   https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11340166
10. Poore, J., et al. (2023). Plant-based dairy alternatives contribute to a healthy and sustainable diet. Nutrients, 15(15), 3393.
    https://www.mdpi.com/2072-6643/15/15/3393
11. Chalupa-Krebzdak, S., et al. (2018). Plant-based milk alternatives: Nutritional comparison and implications for health. Frontiers in Nutrition.
    https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5122229
12. Frontiers in Food Science and Technology. (2025). Innovations in Plant-Based Milk Production and Nutrition.
    https://www.frontiersin.org/journals/food-science-and-technology/articles/10.3389/frfst.2025.1593870/full

برای مطالعه بیشتر

Factory Farming: Cruelty for Humans, Animals and the Planet

Animals

Environment

Humans

Take Action

https://www.linkedin.com/company/Vegland/

https://virgool.io/VegLand

Home

https://www.instagram.com/mehravamag/