مقدمه

شیر گاو از دیرباز یکی از اقلام پایه در تغذیه کودکان به شمار می‌رفت، به دلیل دسترسی آسان، قیمت نسبتاً کم و محتوای مغذی آن (پروتئین، کلسیم، ویتامین‌ها). اما در دهه‌های اخیر، پژوهش‌های متعدد نگرانی‌هایی را درباره تأثیر مصرف شیر گاو در کودکان، به ویژه از نظر دستگاه گوارش، مطرح کرده‌اند. بسیاری از کودکان پس از مصرف شیر یا لبنیات دچار علایمی مانند درد شکم، نفخ، اسهال، یبوست یا اختلال در جذب مواد غذایی می‌شوند. از سوی دیگر، مصرف محصولات حیوانی نه‌تنها بار زیست‌محیطی دارد، بلکه ممکن است برخی مخاطرات سلامتی را نیز به همراه آورد.

بخش اول: فرآیند هضم شیر گاو و زمینه‌های بروز مشکلات گوارشی

برای درک چرایی بروز مشکلات گوارشی در برخی کودکان پس از مصرف شیر، باید ابتدا اجزای شیر گاو و فرآیند هضم آن را بشناسیم.

ترکیب شیر گاو و اجزای چالشی

شیر گاو حاوی اجزایی است که عملکرد طبیعی گوارش را در برخی افراد دشوار می‌کند:

1. لاکتوز
   لاکتوز قند اصلی موجود در شیر است و برای هضم آن نیاز به آنزیم لاکتاز در روده کوچک وجود دارد. در صورتی که میزان لاکتاز کم باشد یا فعالیتش کاهش یابد، لاکتوز هضم نشده به روده بزرگ می‌رسد و توسط باکتری‌های روده تخمیر می‌شود، که گاز، اسیدهای آلی و آب را تولید می‌کند و موجب نفخ، درد، اسهال یا اسهال همراه گاز می‌گردد. Milk+1
   حدود زیادی از جمعیت جهانی پس از سن شیرخوارگی درجاتی از کاهش فعالیت لاکتاز را تجربه می‌کنند. Wikipedia
2. پروتئین‌های شیر (کازئین، آب‌پنیر و پپتیدها)
   بخش عمده پروتئین شیر، کازئین است. در برخی افراد، دستگاه ایمنی به این پروتئین‌ها واکنش می‌دهد (آلرژی به شیر گاو). همچنین تجزیه کازئین ممکن است پپتیدهایی تولید کند که تحریک‌کننده دستگاه گوارش باشند (برای مثال، نظریه آزاد شدن برخی بیومورفین‌ها مانند BCM-7 از نوع A1 کازئین)؛ گرچه شواهد قطعی در انسان‌ها محدود است. Wikipedia+2Wikipedia+2
3. چربی شیر
   شیر گاو حاوی چربی اشباع، تری‌گلیسریدها و لیپوپروتئین‌هایی است که ممکن است هضم چربی را برای کودکان حساس دشوارتر سازند، به ویژه در مواقعی که ترشح صفرا یا آنزیم‌های پانکراس ضعیف باشد.
4. پروژستین‌ها، هورمون‌ها و عوامل زیستی
   در برخی مطالعات اشاره شده که شیر گاو ممکن است حاوی هورمون‌هایی مانند IGF-1 (فاکتور رشد شبه انسولینی) باشد که می‌تواند بر متابولیسم تأثیر بگذارد، ولی اثرات مصرف آن از طریق دستگاه گوارش و میزان جذب آن‌ها در کودکان هنوز محل مناقشه است. Wikipedia+1
5. آلودگی‌های محیطی
   شیر و محصولات لبنی می‌توانند آلاینده‌هایی مثل فلزات سنگین (سرب، جیوه، آلومینیوم و غیره) یا باقیمانده‌های داروها را در خود داشته باشند. یک مطالعه در ترکیه نشان داد که محصولات لبنی، به خصوص شیر ویژه کودکان، ممکن است حاوی مقادیر معناداری از فلزات سنگین باشند که می‌تواند ریسک سلامتی ایجاد کند. MDPI

ترکیب این اجزا در برخی کودکان — به ویژه آن‌هایی که عوامل مستعدکننده دارند — می‌تواند موجب بروز مشکلات گوارشی شود.

بخش دوم: شواهد پژوهشی درباره مشکلات گوارشی در کودکان ناشی از مصرف شیر گاو

برای بررسی موضوع به طور مستند، به چند تحقیق و بررسی در این زمینه اشاره می‌کنم:

مثال: سند یبوست مقاوم و حذف شیر گاو

در یک کارآزمایی بالینی بر روی کودکان مبتلا به یبوست مزمن که به درمان معمول پاسخ نمی‌دادند، محققان گروهی از کودکان را به رژیم بدون شیر گاو (CMFD) همراه با مکمل کلسیم به مدت چهار هفته اختصاص دادند. نتیجه نشان داد که ۷۱.۴٪ کودکان در گروه بدون شیر گاو بهبود نشان دادند، در حالی که تنها ۱۱.۴٪ از گروه کنترل (ادامه مصرف شیر) بهبود یافتند. PubMed
این یافته نشان می‌دهد که در برخی موارد حذف شیر گاو می‌تواند در درمان یبوست مؤثر باشد.

اختلالات تغذیه‌ای در رژیم حذف شیر

در مطالعه‌ای مقطعی روی کودکان ۲ تا ۵ ساله که بخاطر حساسیت به شیر گاو، رژیم حذف شیر داشتند، محققان دریافتند که این کودکان نسبت به همسالانشان که رژیم آزاد داشتند، بیشتر دچار انتخاب‌گری غذایی و مشکلات تغذیه‌ای هستند. به طور خاص، تعداد زیادی از آن‌ها تمایل به رد غذا و کم‌خوری داشتند. PubMed
این موضوع نشان می‌دهد که اگر حذف شیر گاو انجام شود، باید به دقت مسیر تغذیه‌ای کودک مدیریت گردد تا نارسایی تغذیه‌ای پیش نیاید.

بررسی جایگزین‌های شیر گاو در حساسیت به شیر

مطالعات بررسی کرده‌اند که چه جایگزین‌هایی برای کودکان با حساسیت به شیر گاو مناسب هستند. مقاله‌ای در مجله Pediatrics & Child Health به تشریح گزینه‌های جایگزین شیر گاو برای کودکان با حساسیت پرداخت و تأکید کرد که انتخاب مناسب، ایمن و از نظر تغذیه‌ای بهینه اهمیت دارد. PubMed+1

مطالعه بر روی شیر گوسفند در افراد دارای اجتناب از لبنیات

یک کارآزمایی تصادفی دوسوکور روی بزرگسالانی که از مصرف لبنیات اجتناب می‌کردند (نه مستقیماً کودکان، امّا نتایج جالب توجه است) نشان داد که م صرف شیر گوسفند نسبت به شیر گاو باعث افزایش کمتری در هیدروژن تنفسی (نشانه عدم جذب لاکتوز) شد، اگرچه علایم گوارشی مشابه بودند. PubMed+1
این مطالعه نشان می‌دهد که برخی انواع لبنیات ممکن است تحمل‌پذیرتر باشند، اما این لزوماً به معنای بی‌خطر بودن کامل نیست.

مطالعه بر روی کولیک نوزادی و حذف شیر مادر

در مطالعه‌ای در کودکان مبتلا به کولیک (دل‌درد نوزادی)، مادرانی که رژیم بدون لبنیات اتخاذ کردند، کاهش معناداری در علایم درد نوزاد مشاهده شد، صرف‌نظر از سابقه آتوپی والدین. این یافته نشان می‌دهد که در برخی موارد تغییر رژیم شیر مادر ممکن است تأثیر مفیدی داشته باشد. BioMed Central

بخش سوم: مضرات مصرف محصولات حیوانی (از جمله لبنیات)

بار چربی اشباع و کلسترول

محصولات حیوانی به‌ویژه گوشت قرمز، لبنیات پرچرب و گوشت فرآوری‌شده ، اغلب دارای چربی اشباع و کلسترول بالایی هستند. مصرف چربی اشباع با افزایش خطر بیماری‌های قلبی عروقی، مقاومت به انسولین و افزایش چربی خون در ارتباط است. بسیاری از راهنمایی‌های تغذیه‌ای بین‌المللی توصیه می‌کنند که چربی اشباع را در رژیم کاهش دهند.

تأثیرات متابولیک و بیماری مزمن

یک مقاله مروری توصیه می‌کند که مصرف محصولات حیوانی ممکن است ریسک بیماری‌های مزمن مانند دیابت نوع 2، بیماری‌های قلبی و برخی سرطان‌ها را افزایش دهد؛ این دیدگاه در بین صاحب‌نظران تغذیه‌ای وجود دارد. PubMed
با این حال، لازم به تأکید است که شواهد در این زمینه گاهی متناقض هستند و بسیاری از مطالعات مشاهده‌ای هستند که ممکن است تحت تأثیر عوامل مخدوش‌کننده (مثلاً الگوهای کلی رژیم، سطح فعالیت بدنی) قرار گیرند.

تأثیر بر میکروبیوم روده

مصرف محصولات حیوانی ممکن است به رشد باکتری‌های «نامطلوب» در روده کمک کند که از مسیرهای التهابی پشتیبانی می‌کنند. به عنوان مثال یکی از مکانیسم‌های پیشنهاد شده، تولید ترکیبی به نام TMAO (تری متیل‌آمین اکسیژن‌دار) است که از سوی باکتری‌های روده از مواد موجود در غذاهای حیوانی تولید می‌شود و با بیماری‌های قلبی و عصبی مرتبط شده است. PubMed

آلودگی‌های محیطی و سموم زیستی

همان‌طور که اشاره شد، محصولات حیوانی می‌توانند حامل فلزات سنگین (مانند جیوه، سرب، آرسنیک) باشند. مصرف مزمن این آلاینده‌ها می‌تواند تأثیرات عصبی، کلیوی و سیستمیک بر کودکان داشته باشد. مطالعه ترکیه‌ای ذکر شده نشان می‌دهد که شیر کودک ممکن است بالاترین بار آلودگی فلزی را نسبت به دیگر لبنیات داشته باشد. MDPI

علاوه بر این، برخی آلاینده‌های آلی مانند بی‌فنیل‌های چندحلقه‌ای، آفت‌کش‌ها، دیوکسین‌ها و ترکیبات هورمونی ممکن است از طریق زنجیره غذایی حیوانی به بدن انسان برسند. این ترکیبات ممکن است عملکرد هورمونی را مختل کنند (اختلال‌گرهای غدد درون‌ریز). Wikipedia

فشار زیست‌محیطی و اخلاقی

اگرچه موضوع ما تمرکز بر کودکان و سلامت است، اما ناگفته نماند که تولید حیوانی محصولات لبنی و گوشتی بار قابل توجهی بر محیط زیست، مصرف آب، انتشار گازهای گلخانه‌ای و تغییر کاربری زمین دارد. کاهش مصرف محصولات حیوانی تا حدی می‌تواند به پایداری محیطی کمک کند.

ریسک عفونت و ضایعات غیرپاستوریزه

مصرف شیر خام و محصولات حیوانی نپاستوریزه می‌تواند خطر انتقال عوامل بیماری‌زا مانند سالمونلا، لیستریا، اشرشیا کلی، بروسلوز و سایر میکروب‌ها را افزایش دهد. کودکان زیر ۵ سال یکی از گروه‌های حساس به این عفونت‌ها هستند. Wikipedia

بخش چهارم: مزایا و چالش‌های جایگزین گیاهی شیر گاو و محصولات حیوانی

اگر بنا باشد مصرف شیر گاو یا برخی محصولات حیوانی را در کودکان کاهش دهیم یا حذف کنیم، باید منابع جایگزینی وجود داشته باشند که بتوانند نیازهای تغذیه‌ای کودک را تأمین نمایند. در این بخش مزایا، محدودیت‌ها و مثال‌هایی از جایگزین‌ها را بررسی می‌کنم.

مزایای منابع گیاهی جایگزین

1. کاهش دریافت چربی اشباع و کلسترول
   بسیاری از نوشیدنی‌های گیاهی ( سویا، بادام، جو، برنج، کنف، نخود، نخودفرنگی و غیره) فاقد چربی اشباع و کلسترول هستند یا مقادیر بسیار کمی دارند. این ویژگی ممکن است برای کسانی که به دنبال کاهش چربی اشباع هستند مفید باشد.
2. افزایش فیبر و ترکیبات مفید
   برخی نوشیدنی‌ها یا محصولات گیاهی حاوی فیبر، پلی‌فنول‌ها، فیتوکمیکال‌ها و آنتی‌اکسیدان‌ها هستند که می‌توانند سلامت میکروبیوم روده را بهبود دهند.
3. پتانسیل کمتر برای آلرژی پروتئینی شیر
   در کودکانی که حساسیت به پروتئین شیر گاو دارند، منابع گیاهی ممکن است گزینه‌ای امن‌تر باشند، البته در صورتی که آلرژی به سویا یا سایر دانه‌ها وجود نداشته باشد. طبق Patient.info، کودکان حساس به شیر گاو ممکن است به شیر سویا نیز حساسیت نشان دهند، لذا باید با احتیاط معرفی شود. Patient Info
4. کاهش بار آلودگی حیوانی
   منابع گیاهی غالباً کمتر در معرض آلودگی فلزی یا عوامل بیماری‌زا هستند (هرچند که نه به‌طور مطلق). همچنین کاهش مصرف محصولات حیوانی می‌تواند در راستای بهبود پایداری محیطی باشد.
5. تنوع رژیمی
   استفاده از نوشیدنی‌های گیاهی به خانواده‌ها امکان می‌دهد تنوع غذایی بیشتری ایجاد کنند و به جای تأکید بر مصرف لبنیات، مصرف حبوبات، مغزها، سبزیجات و غلات کامل را تقویت کنند.

انواع جایگزین‌های گیاهی و ویژگی‌های آن‌ها

در ادامه برخی گزینه‌های متداول را معرفی می‌کنم:

در هر حال، استفاده از جایگزین گیاهی باید با دقت انجام شود و نظارت تغذیه‌ای وجود داشته باشد. انتخاب محصول غنی‌شده (Fortified) اهمیت زیادی دارد.

بخش پنجم: توصیه‌های عملی برای والدین و مراقبان

با توجه به شواهد گفته شده، در ادامه توصیه‌هایی برای خانواده‌هایی که نگران تأثیرات شیر گاو بر دستگاه گوارش کودکان‌شان هستند، ارائه می‌دهم:

1. تشخیص دقیق مشکل
   اگر کودک پس از مصرف شیر دچار درد شکم، اسهال، نفخ یا سایر علایم می‌شود، بهتر است ابتدا با پزشک اطفال یا متخصص گوارش مشورت شود تا احتمال عدم تحمل لاکتوز یا حساسیت به شیر بررسی گردد. ممکن است آزمایش‌های لاکتاز، تست تنفسی هیدروژن یا آزمایش حساسیت غذایی لازم باشد.
2. کاهش حجم و تعداد وعده‌ها
   در برخی کودکان، کاهش مقدار شیر در هر وعده یا تقسیم آن به وعده‌های کوچکتر می‌تواند تحمل را بهبود بخشد.
3. استفاده از لبنیات کم‌لاکتوز یا فرآورده‌های تخمیری
   لبنیاتی مانند ماست، کفیر، پنیر که لاکتوز آن‌ها به‌وسیله باکتری‌ها کاهش یافته است، ممکن است برای برخی کودکان قابل تحمل‌تر باشند.
4. انتخاب شیر گیاهی غنی‌شده
   اگر تصمیم به جایگزینی شیر گاو گرفته شود، از محصولات گیاهی غنی‌شده با کلسیم، ویتامین D، ویتامین B₁₂ و سایر ریزمغذی‌ها استفاده شود تا نیازهای تغذیه‌ای کودک تأمین گردد.
5. پیگیری وضعیت رشد و تغذیه‌ای کودک
   در دوره تغییر رژیم، رشد قد و وزن کودک، وضعیت تغذیه‌ای (آهن، پروتئین، کلسیم، ویتامین‌ها) باید تحت نظارت قرار گیرد و در صورت لزوم مکمل‌ها یا تغییرات رژیمی اعمال شود.
6. معرفی تدریجی جایگزین‌ها
   تغییر ناگهانی رژیم ممکن است باعث مقاومت کودک شود. بهتر است تدریجاً شیر گاو را با شیر گیاهی ترکیب کرد و به تدریج سهم دوم کاهش یابد.
7. توجه به تنوع غذایی کلی
   نباید تمرکز تنها بر شیر یا جایگزین آن باشد. استفاده از منابع پروتئینی گیاهی (حبوبات، عدس، توفو)، مغزها، دانه‌ها، غلات کامل، سبزیجات برگ‌دار و محصولات غنی‌شده می‌تواند به تامین ریزمغذی‌های ضروری کمک نماید.
8. مشارکت متخصص تغذیه
   مشورت با متخصص تغذیه یا پزشک پرهیز ناپذیر است، به خصوص اگر کودک دچار بیماری‌های زمینه‌ای یا اختلالات رشد باشد.

بخش ششم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

در یک جمع‌بندی، می‌توان گفت:

• شیر گاو برای بسیاری از کودکان منبع مناسبی از پروتئین، کلسیم و ویتامین‌هاست، اما در برخی موارد، مشکلاتی مانند عدم تحمل لاکتوز یا حساسیت به پروتئین شیر باعث بروز علایم گوارشی می‌شود.
• شواهدی وجود دارد که حذف شیر گاو می‌تواند بهبود علایم گوارشی در برخی کودکان کمک کند، مانند مطالعه یبوست مقاوم.
• مصرف محصولات حیوانی—ممکن است با چالش‌هایی مانند چربی اشباع، کلسترول، آلودگی فلزی و اختلال در میکروبیوم روده همراه شود.
• منابع گیاهی جایگزین شیر گاو مزایایی دارند، اما چالش‌هایی مانند کمبود پروتئین، نیاز به غنی‌سازی و جذب کمتر برخی ریزمغذی‌ها وجود دارد.
• انتخاب شیر گیاهی غنی‌شده، نظارت تغذیه‌ای، و مشورت با متخصص تغذیه برای اجرای موفق رژیم جایگزین ضروری است.

منابع 

1. Effect of Cow’s-milk-free diet on chronic constipation in children; A randomized clinical trial PubMed
2. Feeding difficulties in children fed a cows’ milk elimination diet PubMed
3. Cow’s milk alternatives for children with cow’s milk allergy and beyond PubMed+1
4. Comparing Response of Sheep and Cow Milk on Acute Digestive Comfort and Lactose Malabsorption PubMed+1
5. Evaluating the influence of parental atopy on the effectiveness of a maternal dairy-free diet in alleviating infantile colic BioMed Central
6. Milk and Lactose Intolerance (Milk.org) Milk
7. Lactose intolerance (Wikipedia) Wikipedia
8. Animal products improve child nutrition in Africa ScienceDaily
9. Children and adults should avoid consuming animal products to reduce risk for chronic disease: YES PubMed
10. Occurrence of Potentially Toxic Metals Detected in Milk and Dairy Products in Türkiye MDPI
11. Impact of consumption of animal products on cardiovascular disease, diabetes, and cancer in developed countries OUP Academic
12. Raw milk (Wikipedia) Wikipedia
13. Milk allergy (Wikipedia) Wikipedia
14. The association of dairy intake of children and adolescents with different food and nutrient intakes in the Netherlands BioMed Central
15. The role of dairy consumption in the relationship between wealth and early life physical growth in India BioMed Central
16. Consumption of animal source foods and dietary diversity reduce stunting in children in Cambodia intarchmed.biomedcentral.com
17. Children and adults should avoid consuming animal products to reduce risk for chronic disease: NO (پاسخ متقابل) PubMed

برای مطالعه بیشتر

Factory Farming: Cruelty for Humans, Animals and the Planet

Animals

Environment

Humans

Take Action

https://www.linkedin.com/company/Vegland/

https://virgool.io/VegLand

Home

https://www.instagram.com/mehravamag/